Η Απελευθέρωση της Ελασσόνας και η μάχη Σαρανταπόρου

Η Ελασσόνα είναι χτισμένη στους πρόποδες του Ολύμπου και αποτελεί ιστορικά και γεωγραφικά συνδετικό κρίκο, ανάμεσα στη Νότια και Βόρεια Ελλάδα. Επί σειρά αιώνων πέρασε τις γεωγραφικές και ιστορικές αλλαγές, που μεταμόρφωσαν την κοινωνική της ανάπτυξη.

Ο Όμηρος στην Ιλιάδα την αναφέρει ως Λευκή πόλη ή Λευκή Ολοσσών, γιατί στην περιοχή της υπήρχε λατομείο γύψου. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Ελασσόνα κατέστη ισχυρή πόλη με τουρκιές δυνάμεις, ενώ παράλληλα εκμεταλλεύονταν οι Τούρκοι και τα πλούσια κτήματά της.

Παράλληλα, αποτέλεσε ένα πληθυσμιακό μείγμα από Οθωμανούς και Χριστιανούς, οι οποίοι ζούσαν αρμονικά, χωρίς έντονες προστριβές. Οι Τούρκοι είχαν κτίσει πέντε τζαμιά στην πόλη και στα κατοπινά χρόνια έμεινε μόνο ένα.

Η απελευθέρωση της Ελασσόνας και των Ολύμπιων χωριών έγινε στις 6 Οκτωβρίου 1912.

Η Στρατιά Θεσσαλίας είχε με διοικητή τον αρχιστράτηγο διάδοχο Κωνσταντίνο και απαρτίζονταν από το Γενικό Στρατηγείο, μερικές μη μεραρχιακές μονάδες, 4 Τάγματα Ευζώνων, 1 Τάγμα Εθνοφρουρών, την ανεξάρτητη Ταξιαρχία Ιππικού και άλλες βοηθητικές μονάδες και 7 Μεραρχίες, που καθεμία τους είχε 3 Συντάγματα Πεζικού και Ευζώνων. Ο ελληνικός στρατός παρατάχθηκε κατά μήκος της οροθετικής γραμμής έτοιμος για εξόρμηση. Οι οθωμανικές δυνάμεις στη Θεσσαλία αποτελούνταν από τις συνοριακές φρουρές, σε πρώτη γραμμή στην περιοχή Ελασσόνας – Δεσκάτης – Σαρανταπόρου, από 11 Τάγματα Πεζικού, 4 Πυροβολαρχίες και μία Ίλη Ιππικού και σε δεύτερη γραμμή, στην περιοχή Σερβίων-Κοζάνης, από 12 Τάγματα Πεζικού, 4 Πυροβολαρχίες και 2 Ίλες Ιππικού.

Το πρωί της 5ης Οκτωβρίου 1912 δόθηκε η διαταγή για προέλαση. Τις πρώτες βραδινές ώρες της ίδιας μέρας η Στρατιά Θεσσαλίας έφτασε στα πρόθυρα της Ελασσόνας. Τα περισσότερα τουρκικά φυλάκια βρέθηκαν εγκαταλελειμμένα, αλλά μερικά (Μελούνα, Προφήτης Ηλίας, Τσούκα κ.ά.) αντιστάθηκαν

Στις 6 Οκτωβρίου, η 1η και η 2η Μεραρχία κινήθηκαν για να καταλάβουν την Ελασσόνα, που την υπερασπίζονταν μικρές τουρκικές δυνάμεις. Οι Τούρκοι ήταν πρόχειρα οχυρωμένοι στα υψώματα βόρεια της Ελασσόνας. Μετά από τρίωρη μάχη, γύρω στις 2 π.μ., τα εχθρικά στρατεύματα αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν.

Ένα απόσπασμα Ευζώνων έδωσε μάχη με την τουρκική φρουρά της Δεσκάτης που είχε οχυρωθεί στο ύψωμα Τερίμ Τεπέ.

Η μάχη του Σαραντάπορου (9-10 Οκτωβρίου 1912)

Οι δυνάμεις των Τούρκων ήταν σχετικά μικρές στην περιοχή της Ελασσόνας, καθώς η βασική αμυντική τους γραμμή ήταν τα στενά του Σαραντάπορου

Η ευρύτερη αμυντική γραμμή των Τούρκων εκτεινόταν από το Λιβάδι προς τα ανατολικά, ως την περιοχή Λαζαράδων προς τα δυτικά

Στις 7 το πρωί της 9ης Οκτωβρίου άρχισε η προέλαση των τριών ελληνικών μεραρχιών του κέντρου (1ης, 2ης και 3ης). Στις 17.00 τα ελληνικά τμήματα καθηλώθηκαν, έχοντας καταλάβει τα υψώματα του χωριού Τσαπουρνιά (η 3η Μεραρχία), τον λόφο 514 (η 2η Μεραρχία) και το ύψωμα Τσούμα (η 1η Μεραρχία). Οι Τούρκοι βλέποντας τον κίνδυνο αποφάσισαν να αποσυρθούν στη δεύτερη αμυντική γραμμή, που βρισκόταν στο μέσο περίπου της στενωπού, χωρίς, όμως, να γίνουν αντιληπτοί από τους Έλληνες.

Οι Τούρκοι καταλήφθηκαν από πανικό και η συνοχή τους κλονίστηκε. Πολλοί Τούρκοι άρχισαν να φεύγουν προς τον Βορρά, εγκαταλείποντας πολεμικό υλικό. Είναι ενδεικτικό ότι 22 καινούρια τουρκικά πυροβόλα, μαζί με τα εξαρτήματά τους και πυρομαχικά, πέρασαν στην κατοχή του Ελληνικού Στρατού

Το πρωί της 10ης Οκτωβρίου 1912 επικρατούσε μία περίεργη ησυχία στο τουρκικό στρατόπεδο και οι πρώτες αναγνωρίσεις έδειξαν ότι ο εχθρός είχε εγκαταλείψει τις θέσεις του και είχε συμπτυχθεί. Ο διάδοχος, τότε, Κωνσταντίνος έγραψε αργότερα: «Έλαβον μίαν αναφοράν ότι αι εχθρικαί θέσεις ήσαν κεναί! Είχομεν νικήσει ιδίως ηθικώς! Ησθάνθην την ανάγκην να γονατίσω. Εν αίσθημα ευγνωμοσύνης προς τον Θεόν με έπνιγε… δεν ήμην εις θέσιν να ομιλήσω». Οι συνέπειες της Απελευθέρωσης Ελασσόνας και η νίκη στο Σαραντάπορο είχε σημαντικές επιπτώσεις για το γόητρο της Ελλάδας.

Ο ελληνικός στρατός πέτυχε μεγάλη νίκη στο Σαραντάπορο, όμως είχε 182 νεκρούς και τουλάχιστον 995 τραυματίες. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και ο διοικητής του 22ου Συντάγματος της 5ης Μεραρχίας, αντισυνταγματάρχης Μαυρομιχάλης. Στο ελληνικό βασίλειο η έκβαση της μάχης του Σαραντάπορου προκάλεσε θύελλα ενθουσιασμού, καθώς ήταν η πρώτη μεγάλη νίκη των Ελλήνων επί των Τούρκων από το 1821. Ο Αρχιστράτηγος των ελληνικών δυνάμεων, διάδοχος Κωνσταντίνος, διηύθυνε προσωπικά τη μάχη, μαζί με τους επιτελείς του, μη διστάζοντας να εκτεθεί στο εχθρικό πυρ: «Ο Διάδοχος, εκ τινος υψώματος, ευρισκομένου εντός ζώνης βολής του εχθρικού Πυροβολικού παρηκολούθει, δίδων τας αναγκαίας διαταγάς». Βρετανός αξιωματικός που συνόδευε τα ελληνικά στρατεύματα έγραψε στην εφημερίδα «Journal de Geneve» ότι όταν το άλογο του Κωνσταντίνου έπεσε πληγωμένο από εχθρικές σφαίρες παρασέρνοντας και τον αναβάτη του, αυτός σηκώθηκε και ανέβηκε σε άλλο άλογο και συνέχισε να διευθύνει τη μάχη, κάτι που εντυπωσίασε τους Έλληνες αξιωματικούς και οπλίτες που ήταν παρόντες

Στις 11/10/1912 ο διάδοχος απηύθυνε προς τον Στρατό, διάγγελμα: «Προς απάσας τας Μεραρχίας. Η Α.Μ. ο Βασιλεύς με διέταξε να εκφράσω προς τον υπ’ εμέ Στρατόν την Υψηλήν Αυτού ευαρέσκειαν και τον θαυμασμό του επί τη νίκη του Σαρανταπόρου…». Στις 11 και 12 Οκτωβρίου, ο Στρατός απελευθέρωσαν την Κοζάνη μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού.