Περραιβική Τρίπολις: Η πρώτη Αμφικτυονία του Ελλαδικού χώρου

Η κλειστή λοφώδης λεκάνη βόρεια της Ελασσόνας είναι η περιοχή της Περραιβικής Τρίπολης, η οποία απαρτιζόταν από τις πόλεις Άζωρο, Δολίχη και Πύθιο. Οριζόταν από τον ποταμό Τιταρήσιο στο νότο και από τα όρη Αμάρμπεη, Καμβούνια και Όλυμπο στο βορρά. Οι πληροφορίες για την αρχαία ιστορία της περιοχής αυτής προέρχονται κυρίως από τον Ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο. Με τις σημαντικότατες ιστορικές επιγραφές που βρέθηκαν πρόσφατα τεκμηριώνεται πλήρως η ομοσπονδία τους, καθόσον αποτελούσαν το κοινό των Τριπολιτών, με πρωτεύουσα το Πύθιο, όπου υπήρχε το πανάρχαιο ιερό του Απόλλωνα Πυθίου. Η ακμή των πόλεων σημειώνεται ανάμεσα στον 5ο και τον 3ο αιώνα π.Χ.

Οι πόλεις Πύθιο, Άζωρος και Δολίχη δημιούργησαν το Κοινό των Τριπολιτών, με επικεφαλής στρατηγό, που σημαίνει κοινή διοίκηση με ομοσπανδιακές αρχές, κοινό στρατό για αμυντικούς σκοπούς, κοπή ομοσπονδιακών νομισμάτων, κοινές λατρείες και γιορτές, συμμαχίες και εξωτερικές διπλωματικές σχέσεις. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ο Οκταβιανός Αύγουστος αναγορεύτηκε σε στρατηγό του κοινού των Θεσσαλών, μετέτρεψε τον παραδοσιακό θεσσαλικό στατήρα σε ρωμαϊκά δηνάρια και επέφερε μεγάλες διοικητικές μεταρρυθμίσεις στη Θεσσαλία «κατά του Καίσαρος κρίμα?, όπως μαρτυρούν οι επιγραφές, τόσο στους θεσμούς, όσο και στις πανάρχαιες τοπικές λατρείες.

Ανάμεσα στις πόλεις της Περραιβικής Τρίπολης, το Πύθιο ήταν πασίγνωστο ως ιερός τόπος λατρείας του Απόλλωνα Πυθίου, ο οποίος ήταν σεβαστός απ’ όλους τους Περραιβούς. Στο λόφο Άγιοι Απόστολοι, στις δυτικές υπώρειες του Ολύμπου εκτείνεται το αρχαίο Πύθιο. Γύρω από το ιερό αναπτύχθηκε κύκλος μύθων που συσχέτισε τη λατρεία του Απόλλωνα με τους Δελφούς. Στο ίδιο ιερό λατρευόταν επίσης, και ο Ποσειδώνας Πατρώος. Μετά την καταστροφή του πρώτου ιερού, ίσως κατά τη διάρκεια των εμφύλιων πολέμων των Ρωμαίων, με διαταγή του Οκταβιανού Αύγουστου, επιβλήθηκε η κατασκευή ναών με πανθεσσαλική, και όχι μόνο, εμβέλεια. Από αναθηματικές επιγραφές πληροφορούμαστε ότι κυριαρχούσε και η λατρεία του Απόλλωνα με την επίκληση Δώρειος, ήδη από το τέλος του 4ου αι. π.Χ., καθώς και ότι υπήρχαν σύνναιοι θεοί, όπως ο Ασκληπιός, ο Δίας Κεραύνιος, η Αφροδίτη και άλλοι.

Η πόλη της Αζώρου, η δεύτερη της Περραιβικής Τρίπολης, βρίσκεται κοντά στο χωριό Άζωρο. Η πόλη γνώρισε άνθιση από τις αρχές του 5ου αι. ως και τον 3ο αι. π.Χ. Η Ακρόπολη και η κάτω πόλη προστατεύονταν ήδη από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. με ισχυρό οχυρωματικό τείχος. Τον 3ο αι. π.Χ. η πόλη οχυρώνεται με νέο ισχυρότατο τείχος, το οποίο ενισχύουν μεγάλοι τετράγωνοι αμυντικοί πύργοι.

Η τρίτη πόλη του κοινού ήταν η Δολίχη. Με βάση ένα δίγλωσσο οριοδείκτη που βρέθηκε το 1997 προτάθηκε από την ΙΕ΄ΕΚΠΑ ότι η θέση της αρχαίας Δολίχης έπρεπε να ταυτιστεί στη θέση νοτιοανατολικά του Σαρανταπόρου. Η πόλη που βρέθηκε σε εκείνο το σημείο ήταν κτισμένη σε μια εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας θέση, κοντά στο στενό πέρασμα Volustena, από την Άνω Μακεδονία προς την Περραιβία. Πρόκειται για τα πασίγνωστα στενά του Σαρανταπόρου, όπου έλαβε χώρα η περίφημη μάχη του Σαρανταπόρου το 1912. Η πόλη γνώρισε ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη τον 3ο αι. π.Χ., εποχή που κτίστηκε και η οχύρωσή της, αλλά και αργότερα στους ρωμαϊκούς χρόνους.

Τα νέα στοιχεία όμως από τις ανασκαφές της 7ης ΕΒΑ, το πλούσιο υλικό που κάθε μέρα προστίθεται στα παλιότερα ευρήματα και η διεξοδικότερη επιφανειακή έρευνα στην περιοχή ενισχύουν την πεποίθηση ότι η αρχαία Δολίχη πρέπει να τοποθετηθεί οριστικά στο Καστρί, επιβεβαιώνοντας τις απόψεις των αρχαίων περιηγητών. Η πόλη του Σαρανταπόρου για την οποία επικράτησε η άποψη, για κάποιο διάστημα, ότι είναι η αρχαία Δολίχη, είναι μεν μία σημαντική οχυρωμένη θέση, περιορίζεται όμως κυρίως στα ελληνιστικά χρόνια.

Οι ανασκαφές στην περιοχή της Περραιβικής Τρίπολης ξεκίνησαν τα τελευταία χρόνια. Με τις τελευταίες ανασκαφές ωστόσο βρέθηκε ένα μοναδικό νόμισμα, το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. και απεικονίζει στη μια όψη τρίποδα με την επιγραφή «Τριπολιτάν» και στην άλλη κεφαλή δαφνοστεφανωμένου Απόλλωνα. Τελικά οι σωστικές ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν στις τρεις πόλεις πλούτισαν αρκετά τις γνώσεις μας για τις σχέσεις τους με τη Μακεδονία.

Περραιβική Τρίπολις: η πρώτη αμφικτιονία του ελλαδικού χώρου

Ιδιαίτερη στρατιωτική, οικονομική και πολιτική οργάνωση μέσα στο κοινό των Περραιβών είχαν δημιουργήσει οι τρεις πόλεις της ορεινής Περραιβίας, η Άζωρος, η Δολίχη και το Πύθιο με την επωνυμία «Περραιβική Τρίπολις». Η συμπολιτεία αυτή είχε κοινό δήμαρχο, ο οποίος σύμφωνα με τον ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο αποκαλούνταν στρατηγός των Τριπολιτών, αναφέρεται μάλιστα και στον κατάλογο με τους μύστες της Σαμοθράκης. Τόσο αυτός όσο και οι άλλοι ταγοί των περραιβικών πόλεων ήταν κάτω από την εξουσία του στρατηγού της περραιβικής συμμαχίας. Το γεγονός αυτό φαίνεται και από μια επιγραφή της Αζώρου και της Μονδαίας, η οποία χρονολογείται από τον Περραιβό στρατηγό. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών αποκαλούνταν Τριπολίτες. Τον τύπο «Τριπολίτης» ως πατριδωνύμιο, τον συναντούμε σε ταφική στήλη της Δημητριάδας. Κατά τον Αρβανιτόπουλο η ομοσπονδία αυτή (των τριών περραιβικών πόλεων) θα πρέπει να θεωρηθεί ως η αρχαιότερη αμφικτιονία στον Ελλαδικό χώρο.

Η κυριαρχία στην Περραιβική Τρίπολη από την σύστασή της μέχρι και τη διάλυσή της.

Η Περραιβική Τρίπολις περιέκλεινε τη σχεδόν κυκλική ασβεστολιθική λεκάνη, που σχηματίζεται από τους ποταμούς Σαραντάπορο και Βούλγαρη, διαμορφώνοντας μαλακούς λόφους. Στα νότια περιορίζεται από τα υψώματα του Ελευθεροχωρίου. Επειδή ήταν το πέρασμα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία και αντίθετα, άλλαξε αρκετές φορές κυριαρχία και κατεχόταν με τη σειρά από τους Περραιβούς, τους Μακεδόνες, τους Θεσσαλούς και από τους Ρωμαίους.

Τον 5ο π.Χ. αιώνα η είσοδος στη διάβαση της Πέτρας σύμφωνα με τον Θουκυδίδη ανήκε στους Περραιβούς, επομένως η Περραιβική Τρίπολις αποτελούσε τμήμα της. Στη συνέχεια (η Περραιβική Τρίπολις) ήδη από το πρώτο μισό του 4ου π.Χ. αι. και μέχρι το 196 π.Χ. (έτος κατά το οποίο ο Ρωμαίος ύπατος Φλαμινίνος διακύρηξε την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων στα Ίσθμια) ανήκε στη Μακεδονική Ελιμιώτιδα, δηλαδή υπαγόταν κατευθείαν στην κυριαρχία του Βασιλιά της Μακεδονίας. Είναι αμφίβολο ωστόσο εάν ο Αμύντας Γ΄ της Μακεδονίας (390- 371 π. Χ.) ως βασιλιάς ή ως διαιτητής, καθόρισε τα σύνορα ανάμεσα στην Περραιβική Τρίπολη και στη μακεδονική Ελιμιώτιδα. Το Πύθιο, αναφέρεται κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. ως μακεδονική πόλη.

Το έτος 196 π.Χ. η Περραιβία απελευθερώνεται από την Μακεδονική κυριαρχία και επομένως και η Τρίπολη, που αναφέρεται ως τμήμα της Περραιβίας. Κατά τον Στράβωνα, και κατά τον Livius, η Τρίπολη βρισκόταν τότε κάτω από την κυριαρχία της Λάρισας, ενώ από τον Πτολεμαίο αναφέρεται ως τμήμα της Πελασγιώτιδας. Το 196 π.Χ. επίσης οι πόλεις της Περραιβικής Τρίπολης είχαν δώσει στη Λάρισα ομήρους ως επίσημη εγγύηση, ότι θα παραμείνουν πιστές, τόσο σ’ αυτή όσο και τη Ρώμη. Επειδή δεν τήρησαν τις υποχρεώσεις αυτές, κατελήφθησαν στρατιωτικά από τον ρωμαίο ύπατο Λικίνιο, ο οποίος είχε το στρατηγείο του στη Λάρισα. Το ίδιο έγινε και το 148 π.Χ. από τον Ανδρίσκο, ο οποίος κήρυξε επανάσταση κατά των Ρωμαίων και αυτή τη φορά η Λάρισα παρέμεινε πιστή στην παλιά φιλία με τη Ρώμη.

Στους χρόνους του Αυγούστου (27 π.Χ.–14 μ.Χ.) η Περραιβική Τρίπολις ανήκε στην οικονομική ηγεμονία της Λάρισας.

Το νόμισμα της Περραιβικής Τρίπολις

Το νόμισμα της Αρχαίας Περραιβικής Τριπόλεως -βρέθηκε στο χώρο της Αζώρου και από τη μια όψη εικονίζει δαφνοστεφανωμένο νέο ενώ από την άλλη Μαντικό Τρίποδα με αυτιά στο άνω χείλος και περιμετρικά τα γράμματα ΤΡΙΠΟΛΙΤΑΝ. Ίσως ο χώρος της Περραιβικής Τριπόλεως διατηρούσε ακόμη στη μνήμη του το Μαντείο του Δωδωναίου Δία του Πελασγικού.

Στρατιωτική και πολιτική οργάνωση

Όπως όλες οι πόλεις της Περραιβίας έτσι και της Περραιβικής Τριπόλεως παρουσίαζαν μεγάλη ανάπτυξη. Συμμετείχαν στο Κοινό των Περραιβών, που η έδρα του ήταν στη Φάλαννα. Εκεί κάθε πόλη εγκατέστησε εκπροσώπους. Ορισμένες από τις Περραιβικές πόλεις έστελναν δικαστικούς αντιπροσώπους στην έδρα του Κοινού των Περραιβών, είτε αμειβόμενοι από την πολιτεία είτε ασκούσαν δωρεάν την αποστολή τους.

Κάθε Περραιβική πόλη είχε τους Ταγούς της, τον Ιερέα του προστάτη θεού, τους Ταμίες και τους Γραμματείς καιδιακρίνονταν για την ιδιαίτερη λατρεία κάποιου Θεού. Ο Αρβανιτόπουλος αναφέρει ότι σπουδαιότατη ετήσια αρχή, όχι όμως επώνυμος ούτε σύνεδρος των ταγών, ήταν οι εξεταστές -δηλ. ένα είδος ελεγκτών των πολιτών, οι οποίοι μετείχαν της εκκλησίας με κύρια αποστολή να εξετάζουν αν είχαν την επιτιμίαν αυτοί που μετείχαν της εκκλησίας και ήλεγχαν παράλληλα τη διαχείριση των ετήσιων δαπανών ως υπεύθυνοι και ως λογιστές.

Όπως προκύπτει από διάφορα ψηφίσματα που βρέθηκαν στον Περραιβικό χώρο, ο ιερέας του Πολιούχου θεού ήταν Προστατών της εκκλησίας του Δήμου με ετήσια θητεία και ελογίζετο επώνυμος του έτους μετά των Ταγών, Ταμίων και Γραμματέα.

Η ημέρα κατά την οποία συγκεντρώνονταν οι πολίτες για την εκλογή των ετήσιων αρχόντων λεγόταν «Αρχοστάσια» και κατ’ επέκταση και ο τόπος που χρησιμοποιείται για το σκοπό αυτό. Στην «αγορά» τοποθετούνταν τα διάφορα ψηφίσματα και νομοθετήματα που γράφονταν σε μαρμάρινες πλάκες ή κίονες λίθινους. Τοποθετούνταν σε εμφανές μέρος για να διαβάζονται από όλους τους πολίτες. Τότε οι απερχόμενες αρχές έκαναν προτάσεις για προξενίες οι οποίες συζητιόνταν κατά την παλλαϊκή αυτή συγκέντρωση και ψηφίζονταν ή όχι από το λαό. Κατά την ημέρα των αρχοστασίων όπως αναφέρει ο Αρβανιτόπουλος: «προστατούσε ο πρόεδρος της εκκλησίας, που αντιστοιχούσε με τον εν Αθήναις επιστάτη των πρυτάνεων ή με τω επιψηφίζοντι των προέδρων. Πολλάκις ο προστατών της εκκλησίας ήτο και πρόεδρος των ταγών όπως συνέβαινε στις περισσότερες θεσσαλικές πόλεις. Ούτος δε εκαλείτο πρωτοστάτης ή πρωτόστατος ταγός».

Από τις επιγραφές ψηφισμάτων προκύπτουν τα κατωτέρω ονόματα των Περραιβικών μηνών. (Η σειρά που αναγράφονται δεν αντιστοιχεί με σειρά στο έτος).

ΑΡΤΕΜΙΣΙΟΣ (Τοπικός μήνας Χυρετιών)

ΕΡΜΑΙΟΣ

ΛΕΣΧΑΝΟΡΙΟΣ

ΑΓΑΓΥΛΙΟΣ

ΠΑΝΗΜΟΣ

ΦΥΛΛΙΚΟΣ

ΘΥΟΣ

ΘΕΜΙΣΤΙΟΣ

ΟΜΟΛΩΟΣ

ΑΦΡΙΟΣ

ΙΤΩΝΙΟΣ

ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ (Εμβόλιμος)

ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΟΣ

ΔΙΘΥΡΑΜΜΒΙΟΣ (ΓΟΝΝΩΝ)

Όπως προκύπτει από πλήθος των απελευθερωτικών επιγραφών, σε όλες τις Περραιβικές πόλεις έλαβαν μέρος αθρόες απελευθερώσεις δούλων, δια της καταβολής του ποσού των ΚΒ δηναρίων που προέβλεπε ο νόμος, στο Ταμείο της Πόλεως. Από επιγραφές επίσης προκύπτει πλήθος ονομάτων στρατηγών, ταγών, ιερέων και απλών πολιτών.

Η ονομασία σε μια περιοχή του Πυθίου που σήμερα λέγεται «Τριπόλιανη» ή «Τοπόλιανη», στη θέση που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, οφείλει πιθανόν το όνομά της στην Περραιβική Τρίπολη. Μέχρι το 1973, εκεί λάμβαναν χώρα διάφορα αγωνίσματα, κατάλοιπα ίσως των Ολυμπιακών Αγώνων ή των Πυθίων. Χαρακτηριστικά είναι τα αναγραφόμενα του Αρχαιολόγου Αρβανιτόπουλου: «Οι κάτοικοι των πόλεων αυτών εν τη ξένη εκάλουν εαυτούς δια του στόματος της ιδίας των πόλεως και της ομοσπονδίας, Τριπολίτας, ενίοτε δε και Τριπολίτας απλώς και ότι ήτο πολιτικώς ενωμένη μετά των λοιπών πόλεων τη Περραιβίας διατηρούσα αυτή (Τρίπολις) ίδιον στρατηγόν ή και εκάστη πόλις ιδίους άρχοντας ταγούς ή στρατηγούς».

Η Περραιβική Τρίπολις ήταν το βασικότερο και το στρατηγικότερο σημείο του Περραιβικού χώρου. Από το χώρο της διέρχονται τα μεγάλα περάσματα από τη Μακεδονία προς τη Θεσσαλία που είναι:

α) τα Βολούστανα ή Στενά Σαρανταπόρου ή Κελίτ Δερβέν,

β) το στενό του Αγίου Δημητρίου,

γ) το στενό της Πέτρας Ολύμπου και

δ) το Στενό Λεπτοκαρυάς- Λείβηθρα- Καρυά.

Οι τρεις αυτές πόλεις που βρίσκονταν απέναντι από τα στενά περάσματα προς τη Θεσσαλία, στάθηκαν οι κυριότεροι φύλακες του τόπου. Προπύργια της Θεσσαλίας που πάνω τους προσέκρουαν οι εισβολείς από το Βορρά.

Το 316 π.Χ. (κατά των εμφυλίων πολέμων των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου) όπως σχετικά αναφέρει ο Διόδωρος (ΙΘ, 52), οι δύο στρατοί του ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ και του ΠΟΛΥΕΣΠΕΡΧΟΝΤΟΣ συναντιόνται στην Άζωρο της ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗΣ ΤΡΙΠΟΛΗΣ και ο ΠΟΛΥΕΣΠΕΡΧΩΝ πολιορκείται με τους άνδρες του εντός των τειχών της Πόλεως, η οποία λόγω της φοβερής οχύρωσης καθίσταται απόρθητη και η πολιορκία κράτησε περίπου ένα μήνα.

Από τα αναφερόμενα του ιστορικού Τ. Λίβιου γεγονότα του 200 π.Χ., οι Αιτωλοί εισέβαλλαν στη Θεσσαλία όπου διήρπασαν τις Χυρετίες (Δομένικο) και την Μάλλοια και τις κυρίευσαν. Ο δε ΜΕΝΙΠΠΟΣ οδηγώντας τους Αιτωλούς εισήλθε στην ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗ ΤΡΙΠΟΛΗ και «λεηλάτησαν το πεδίον της Τριπόλεως, αφανίσαντες του πληθυσμού αυτού». «Mernippus in Perrhaebian Profectus Malloeam et Cheretias vi cepit et depopolatus est agrum Tripolitanum» (Τ. Λίβιος 36, 10)

Όταν οι Ρωμαίοι έγιναν «Κύριοι» της Θεσσαλίας μετά τη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.) πήραν ομήρους στη Λάρισα από τη Δολίχη, το Πύθιο και την Άζωρο σαν εγγύηση ότι δε θα επαναστατήσουν κατά της ρωμαϊκής εξουσίας.

Η Περραιβική Τρίπολις στη μυθολογία

Στην Αργοναυτική Εκστρατεία συμμετείχαν δύο χαρακτηριστικά στελέχη από την Περραιβία. Ο Μάντις Μόψος -ο γιος του Αμπύκου και της Αρηγονίδος και ο πηδαλιούχος Άζωρος. Πιθανότατα η Άζωρος της Περραιβικής Τριπόλεως να οφείλει το όνομα της στον πηδαλιούχο της Αργούς.

Στον Τρωικό Πόλεμο η Περραιβία ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Αγαμέμνονα και συμμετείχε με αξιόλογο στρατό που συμποσούνται σε 62 περίπου πλοία, ενώ του Αγαμέμνονος σε 100. Και όπως αναφέρει ο Όμηρος τα παλικάρια της Περραιβίας δεόντως τίμησαν την εκστρατεία. Ωστόσο, στο Πύθιο βρέθηκε μία μαρμάρινη βάση αφιερώματος που γράφει τα ονόματα των παλικαριών που πήραν μέρος στην εκστρατεία κατά του Ιλίου (Τροίας) και τους εύχονταν Καλή Νίκη. Την πλάκα αυτή φωτογράφισε και δημοσίευσε σχετικά ο κ. Καλέσης στην υπ’ αυτόν εκδιδόμενη τότε (1968) εφημερίδα «Φωνή της Ελασσόνας. Σε αυτή την πλάκα βλέπει κανείς καθαρά κεφαλαία γράμματα. Δεν γνωρίζουμε όμως τι απέγινε αυτή η πλάκα, καθώς επίσης την προέλευση και τη χρονολογία της.

ΣΤΗΝ ΠΕΡΡΑΙΒΙΚΗ ΤΡΙΠΟΛΗ

Χώρα τρισένδοξη, γεννήτρα των Θεών

προπύργιο που κράτησες επιδρομές λαών.

Ανδρείους σου απέστειλες με την Αργώ στην ΑΙΑ

και παλληκάρια άτρομα με πλοία εις την Τροία…

Τις κορυφές του Ολύμπου, την στέγη της Ελλάδος

καθέδραν εθεώρησες θεών την δωδεκάδα.

Τον Δία πρωτολάτρεψες στη θαλερή Δωδώνη

φορόντας στο κεφάλι του ολόχρυσο στεφάνι

στεφάνι που το γέννησαν βελανιδιάς οι κλώνοι…

Τα φοβερά περάσματα, της Πέτρας τ’ Αϊδημήτρη

και αυτά τα άγρια τραχειά στενά των Βολουστάνων